Twente op stroom

Op Zevenmijlslaarzen

In sprookjes worden op zevenmijlslaarzen grote afstanden afgelegd of droomplaatsen bezocht. De 110.000 mensen die in 1930 de Zevenmijls expositie in Enschede bezoeken zien sprookjes werkelijkheid worden. De tentoonstelling duurt slechts 11 dagen, maar maakt veel indruk. Het massaal toegestroomde publiek vergaapt zich aan de ontwikkelingen in de elektrotechniek en ziet een toekomst, waarvan men tot dan alleen kon dromen. De 138 exposerende bedrijven uit binnen- en buitenland tonen een bonte mengeling van elektrische lampen, radio’s, klokken, telefoons, koelkasten, fornuizen, motoren, kantoormachines, medische apparaten en nog veel meer. Men heeft zelfs complete elektrische fabrieken gebouwd. Zo is er een textielfabriek die toont, hoe met louter elektrische machines vanuit ruwe katoen overhemden worden gemaakt.

Ook te zien zijn een elektrische timmerfabriek, een elektrische smederij en apparaten voor de land- en tuinbouw. Een restaurantkeuken is uitgerust met een afwasmachine, snijmachine, oven, fornuis, kneedmachine, weegmachine, koffie- en theezetmachine. Sommige bezoekers worden uitgedaagd om zelf wat te proberen. Zo is er een wedstrijd elektrisch lassen. Ook zijn er congressen waar men het belang van elektrische apparaten voor de toekomst bespreekt. De openingshal met de opvallende lichttoren is ingericht door het Twentsch Centraal Station voor Electrische Stroomlevering te Hengelo.

Rento Hofstede Crull

De expositie Zevenmijls is de tweede grote expositie over elektriciteit in Enschede. In 1925 was er ook al een, de expositie Elrate. De geschiedenis van de elektriciteit in Twente begint al veel eerder. Net als bij de metaaltechniek ligt ook de bakermat van de elektrotechniek in Borne. Hier start Rento Hofstede Crull in 1894 een elektrotechnisch adviesbureau. De in Hannover geschoolde ingenieur deed in Duitsland en in de Verenigde Staten ervaring op, die in Twente goed van pas komt.

Hofstede Crull verkoopt en installeert elektrotechnische apparaten. Een jaar later bouwt hij in Borne de eerste elektrische centrale in Twente. Hofstede Crull is ook directeur van deze Bornsche Electriciteits Maatschappij.

Elektriciteitscentrale

De elektriciteit wordt opgewekt door kolen te verbranden en zo water in een stoomketel te verhitten. De stoom uit de ketel wordt door een turbine geleid. Hierin zitten schoepen die onder de druk van de waterdamp gaan draaien. Je kunt dit vergelijken met stoom uit de fluitketel, waar je een windmolentje boven houdt. Een generator (dynamo) zet de draaiende beweging daarna om in elektriciteit.

 

Adviesbureau Hofstede Crull & Willink

De elektriciteitscentrale in Borne uit 1895 is erg klein en levert alleen stroom voor de straatverlichting van het dorp. De ambities van Hofstede Crull zijn echter groot en daarom richt hij in 1897 met de ingenieur Willink het Electrotechnisch Adviesbureau Hofstede Crull & Willink op.

Fabrieksverlichting

Als fabrikanten elektrisch licht boven hun weefgetouwen willen, moet er een grotere elektriciteitscentrale komen. In de fabrieken hangen dan nog gas- en petroleumlampen. De eerste elektrische fabriekslampen zijn vlambooglampen. Deze lampen geven licht omdat het spanningsverschil tussen twee staven koolstof zo groot is, dat er een vlam van de ene naar de andere staaf schiet. De vlam wordt afgeschermd met een glazen kap.

Om textielfabrieken met vlambooglampen te kunnen uitrusten, besluit men in 1899 om een grote elektriciteitscentrale in Hengelo te bouwen.

Twentsch Centraal Station voor Electrische Stroomlevering

In 1900 verhuist bureau Hofstede Crull & Willink naar Hengelo, waar in 1901 het ‘Twentsch Centraal Station voor Electrische Stroomlevering voor Hengelo en Enschede en omgeving’ wordt opgericht. Ook dit station wordt door Hofstede Crull geleid. In 1904 neemt de T.C.S. de stroomproductie van de centrale in Borne over. Ook andere gemeenten krijgen een eigen elektriciteitscentrale, zoals Enschede en Almelo. Beide centrales worden opnieuw geleid door Hofstede Crull.

De centrale in Hengelo wordt een van de grootste elektriciteitscentrales van Nederland. Kleine centrales in andere gemeenten zijn aangesloten op die in Hengelo en blijven in gebruik als verdeelstations. In 1951 neemt de provincie de levering van stroom over. Zo voorkomt de provincie dat er alleen stroom geleverd wordt aan gebieden die winstgevend zijn.

Heemaf

Als de stroomvoorziening in Twente op orde komt, ziet Hofstede Crull een nieuwe markt voor elektrische apparaten ontstaan. Opnieuw is hij een pionier door in 1908 de Hengelosche Electrische en Mechanische Apparatenfabriek op te richten. De Heemaf is een voortzetting van bureau Hofstede Crull & Willink en maakt onder meer elektromotoren.

Van stoom naar stroom

Nadat de fabrieken elektrisch licht hebben gekregen gaat men ook machines elektrisch aansturen. Bij de stoommachine wordt dan een generator (dynamo) geplaatst die stroom opwekt. De kabels, assen en riemen, die de energie van de stoommachine overbrengen op de textielmachines, blijven deels ook in gebruik. Later wordt elke textielmachine door een eigen elektromotor aangestuurd.

Twentsche Electrische Tramweg Maatschappij

Ook op straat wordt elektriciteit vaker toegepast. Naast de verlichting gaat een deel van het railvervoer over op stroom, als in 1904 de Twentsche Electrische Tramweg Maatschappij wordt opgericht. De T.E.T. vervoert textielarbeiders tussen Glanerbrug en Enschede en krijgt stroom aangeleverd van de centrale in Hengelo. In 1933 stapt de T.E.T. over op autobussen.

Willy Mullens van de Haghe Filmfabriek maakte in 1920 de eerste filmbeelden die ooit in Twente werden opgenomen. Naast paard en wagen, fiets, trein en auto is ook de elektrische tram te zien. Collectie Historisch Centrum Overijssel BB04252.