Niets zo natuurlijk als een nerd

Wie was er eerst, de techniek of de mens? Het zal je verbazen, maar techniek is miljoenen jaren ouder dan wij. De eerste stenen werktuigen werden 3,3 miljoen jaar geleden gemaakt. Wie maakte die eerste gereedschappen? Niet de moderne mens, want die loopt pas 200.000 jaar op aarde rond. Het waren de vroegste voorlopers van de moderne mens die als eersten gereedschappen maakten. Hadden ze dat niet gedaan, dan waren wij nooit ontstaan.

Vacht of jas?

Mensen hebben geen dikke vacht, scherpe klauwen of grote horens. We zijn ook minder snel dan roof- en prooidieren. Hoe komen we aan eten en drinken, met zulke lichamelijke beperkingen? Hoe jagen we? Hoe beschermen we ons tegen roofdieren, hitte en kou? Door techniek te gebruiken. Een speer of een jas is voor mensen even natuurlijk, als de klauwen of de vacht voor een dier.

Apen gaan rechtop lopen

Hoe zijn mensen techniek gaan gebruiken? Als we 7 miljoen jaar teruggaan in de tijd, dan zien we apen in Oost-Afrika van boom tot boom slingeren. Ze eten vooral vruchten, bladeren en wortels. Af en toe eten ze aas dat roofdieren laten liggen. Net als de chimpansees van nu zullen de apen van toen takjes hebben gebruikt om mieren te vangen en stenen om noten te kraken. Deze werktuigen werden nog niet gemaakt, maar in de natuur gevonden en gebruikt.

Als het klimaat in Oost-Afrika warmer en droger wordt, verandert het bos geleidelijk in open grasland met af en toe een boom. We noemen zo’n landschap een savanne. Zo’n 6,5 miljoen jaar geleden gaan sommige apen rechtop lopen. Zo kunnen ze het hoge gras beter overzien en veilig de volgende boom bereiken.

Handige handen

Lopend op twee benen houden de apen hun handen vrij om iets vast te houden of mee te nemen. Daar moeten ze wel de juiste handen voor hebben. Zo’n 6 miljoen jaar geleden ontwikkelen sommige apen een bewegelijke duim. Met die duim kunnen ze alle vingertoppen van dezelfde hand aanraken. Dit is handig om je in een boom goed vast te kunnen houden, maar ook om gereedschap heel precies vast te houden.

Stenen werktuigen

Zo’n 3,5 miljoen jaar geleden ontstaat de vroegste voorouder van de mens, de Australopithecus Afarensis (zuidelijke aap van Afar). Deze mensaap eet vruchten, wortels, zaden, bladeren en een beetje vlees. Om het vlees van karkassen te snijden gebruiken deze rechtoplopende apen scherpe stenen. Met zware stenen breken ze de botten, waar ze met kleine stenen het voedzame merg uit schrapen. Deze stenen worden iets bewerkt om ze beter bruikbaar te maken. Zo ontstaat 3,3 miljoen jaar geleden het allereerste gereedschap. Omdat hout niet bewaard blijft, weten we niet of deze voorouders ook op jacht gingen en speren gebruikten. Het zou kunnen, want chimpansees strippen een rechte tak en maken er met hun tanden een punt aan. Zo’n speer gebruiken ze om op galago’s (nachtdiertjes die in bomen leven) te jagen.

Handig en verstandig

Door stenen werktuigen te gebruiken kunnen onze vroegste voorouders vlees eten. Vlees levert meer energie dan plantaardig voedsel. Met die extra energie kunnen de hersenen zich goed ontwikkelen. Hersenen zijn de grootste energiegebruiker in het lichaam.

Zo’n 2 miljoen jaar geleden ontstaan er nieuwe mensachtigen. Eerst verschijnt de Homo Habilis (de handige mens) en wat later de Homo Erectus (de rechtoplopende mens). Lange tijd dacht men dat de Homo Habilis als eerste werktuigen maakte. Sinds kort weten we dat de Australopithecus Afarensis dit ook al deed. De Homo Habilis sterft 1,5 miljoen jaar geleden uit. De Homo Erectus leeft een miljoen jaar langer, wordt steeds slimmer en ontwikkelt een nieuwe techniek.

De Homo Erectus is de eerste mensachtige die vuur gebruikt. Illustratie: Science Photo Library.

Vuurvreters

De Homo Erectus is de eerste mensachtige die vuur gebruikt. Het is onzeker of dit al 1,8 miljoen jaar geleden gebeurt of pas 400.000 jaar geleden. Vuurtjes worden ’s nachts gestookt om roofdieren op afstand te houden. Overdag wordt dor gras aangestoken om grazers op te jagen en in de val te lokken. Als op de geblakerde vlakte weer jong gras groeit, dan keren de grazers terug. Door gras af te branden voorkomen de mensachtigen ook dat er teveel struiken en bomen gaan groeien. Zo blijft de grasvlakte open en dat trekt de grazers aan, waar de mensachtigen op jagen.

De Homo Erectus gebruikt het vuur ook om eten te koken. Door verhitting worden meer producten uit de natuur eetbaar. Zo haalt deze mensachtige meer voedsel uit zijn omgeving. Gekookt voedsel is ook makkelijker te verteren dan rauw voedsel. Het lichaam haalt zo meer energie uit het eten. Die energie gaat naar de hersenen, die in de loop van  miljoenen jaren steeds groter worden.

Techniek en samenwerking

Wie houdt ’s nachts het vuur aan, als iedereen slaapt? Wie sprokkelt brandhout? Om vuur te kunnen gebruiken moeten mensachtigen overleggen en samenwerken. Zonder ontwikkelde hersenen zou dat niet kunnen.

In drie miljoen jaar tijd zijn onze hersenen drie keer zo groot geworden. Omdat een groot hoofd tot lastige bevallingen leidt, worden de baby’s van mensachtigen al geboren voordat het hoofd volgroeid is. Ze zijn hulpelozer dan pasgeboren dieren en hebben veel meer verzorging en bescherming nodig. Zijn moeder en baby veilig in de natuur? Daarvoor zorgt de groep waarin zij leven. Mensachtigen kunnen alleen overleven als ze techniek gebruiken, slim zijn en samenwerken.

Kale jagers

De Homo Erectus heeft weinig lichaamshaar. Zo kan hij bij de jacht goed te zweten en houdt hij een achtervolging lang vol. Behaarde prooidieren lopen harder, maar door hun vele lichaamshaar raken ze oververhit en zijn ze snel uitgeput.

Buiten Afrika

Zo’n 1,8 miljoen jaar geleden gaat de Homo Erectus ook buiten Oost-Afrika leven. De mensachtige trekt naar Georgië, Azië en Europa. In Europa is het voor deze onbehaarde tropenbewoner vaak te koud. Daarom stookt de Homo Erectus niet alleen een vuurtje om te koken, maar ook om zich te verwarmen.

Niets zo natuurlijk als een nerd

Stenen werktuigen en vuur zijn de oudste technieken. Zonder techniek kunnen mensen niet overleven in de natuur. Iemand die van techniek houdt wordt wel eens een ‘nerd’ genoemd, maar van nature zijn we dat allemaal.